De religies en de ideologieën halen soms het beste, dan weer het slechtste in de mens boven. Dat is omdat de mensenmaatschappij niet goddelijk wordt geleid maar door mensen. En die hebben hun kwaliteiten en gebreken.
Recente gebeurtenissen zouden ons doen besluiten dat de beschaving wordt teruggeslagen naar de vroegste tijden. Sommigen zeggen het stenen tijdperk, anderen houden het bij de middeleeuwen. Maar voorbij de emotie zijn nog nooit meer mensen welvarend en dus gelukkig geweest als nu. Recent werden 300 miljoen Chinezen of meer uit de bitterste armoede gehaald. Zo gebeurt het ook in andere delen van de wereld. Van India tot Brazilië en voor het eerst ook Afrika. Het is dus niet al kommer en kwel dat ons treft.
Zorg voor de zwaksten, ngo’s die wereldwijd optreden, het lijkt te worden verdrongen door duistere krachten en gruwelijkheden, gedragen door extremisten in sommige religies. Maar dat gaat, hoe erg het ook is, om minderheden. Het is natuurlijk juist dat beperkte groepen grote schade kunnen aanrichten, maar dat mag ons niet doen besluiten dat de positieve krachten in de samenleving van de mensen achteruit gaan. Dat is niet zo.
Op een conferentie als deze in Antwerpen, met de vrede tussen de mensen en de religies als basis, zijn alle humanisten aanwezig, zowel die met een god als die zonder god en alles daartussen, vrijzinnigen, atheïsten, vrijmetselaren. Het is voor het eerst op deze schaal dat vertegenwoordigers van de godsdiensten van het boek zich ook voor hen open stellen. Dat komt 250 jaar na de Verlichting ook geen dag te vroeg. Het opent de weg naar brede verstandhouding en begrip tussen alle humanisten.
Voorbij de waarheid van hun godsdienst, hun overtuiging, hun ideologie zoeken mensen uit alle hoeken van de wereld naar het humanisme dat universeel is. De basiswaarden van onze beschaving worden sinds de dagen van Erasmus, niet toevallig uit de lagelanden, door steeds meer mensen gedeeld. Ze bereiken is een werk van iedere dag.
Het feit dat zovele prelaten hier aanwezig zijn, betekent dat ook de godsdiensten van het boek accepteren dat er naast hun waarheid ook een andere waarheid kan zijn. Wie overtuigd is van zijn eigen grote gelijk, aanvaardt en duldt dat niet. Het aangaan van de dialoog met anderen is het begin van het ware humanisme, zij het christelijk, joods, islamitisch, vrijdenkend.
Nu er zoveel aan het veranderen is in de katholieke kerk, is de tijd gekomen om ook de tegenstellingen tussen gelovigen en niet-gelovigen te overstijgen. Twee eeuwen en meer is de humanistische filosofie verdrongen door een vorm van sektarische theologie. De strijd om het gelijk, om de ene en ondeelbare waarheid heeft ook in onze streken en in de moderne en hedendaagse tijden geleid tot onmenselijk lijden.
Een eeuw geleden nog maar werden vrijmetselaren in de ban geslagen van de kerk, zoals dat heet. In theorie zijn ze dat vandaag nog. Maar zoals de vrijmetselaren zeggen, schijnt het licht ook in de duisternis. De brief van bisschop Bonny is een eerste stap naar begrip en aanvaarding, een grote stap naar de menselijkheid. Godsdiensten, ook de katholieke, zijn lange tijd zeer hard geweest voor de zwaksten en de meest bedreigden onder ons. De ideologie ging boven de mens. Wie gescheiden was, homo of lesbienne, had begrip verdiend in plaats van harde afstandelijkheid. Wat kan er voor een katholieke gelovige in feite erger zijn dan verstoten te worden door zijn geloofsgenoten? Het is een houding die miljoenen gelovigen in onze landen heeft doen vervreemden van hun kerk.
Niet alleen de prelaten en de kerken dragen schuld, dat geldt ook voor vrijzinnigen en vrijmetselaren. Het ene onbegrip gold te vaak ook voor het andere. Zelfs vandaag zijn er onder hen die twijfelen aan de oprechtheid van pogingen tot toenadering of die de kans schoon zien om terug te slaan.
Dat is niet de ware aard van het humanisme. Het humanisme moet universeel zijn, het moet gelden voor iedereen. Het gaat om meer dan verdraagzaamheid. Het moet gaan om aanvaarding van en respect voor de andere. Wie iemand anders enkel “tolereert”, aanvaardt hem of haar niet voluit. Het ware humanisme, religieus of niet, zoekt het waardevolle in iedere gedachtenstroming.
De samenleving die we kennen, hebben we allemaal samen opgebouwd. Er zitten elementen in van ieder van ons. Het is de opdracht van onze generaties om verder de weg op te gaan van begrip en respect om te ontdekken wat bijdraagt tot een menselijker wereld, weg van starre ideologieën en nationalismen. Het is de weg naar de ene wereld, die van het universele humanisme, waarin ieder mens telt op zichzelf.